Informasaun hasai husi LUSA (6/6/20) katak governu Timor-Leste agora dadauk prepara atu kriminaliza defamasaun hodi responde ba situasaun sira ne’ebe iha ligasaun ba ofensas reputasauan, “bom nome” ba individual, entidade iha media no rede sosial.
Iha ona diskusaun, no governu halo ona esbosu dekretu lei defamasaun husi kodiku civil ba kodiku penal, nee prepara husi ministeriu da justica ne’ebe LUSA asesu no fosai ba publiku iha media sosial.
Maluk sira karik balun akompana dinamiku lalaok politika iha mundu, katak nasaun autoritarian sira, henesan mos esperensia moruk iha tenpu rejime Soeharto nian, governu kriminaliza defamasaun hodi proteje-an, livre husi kritika konstrutivu sira no kritika demokratiku sira nomos manipula sistema demokrasi ho modelu ukun ho autoritarismu.
Presidente Soeharto iha tinan(1966-1998) era rezim orde-baru, nia manipula, politiza sistema politika Indonesia, inklui kontrola opiniuan publiku sira liu husi kontrola, kriminaliza defamasaun ba interese governu autoritarian orde-baru. Nia halo individu, elit politik, matenek nain sira sai boneka no asulear Soeharto nia. Ida ne’ebe kontra nia sulan tau iha kadea. Maioria Timor-oan, ita hotu hatene no hetan esperensia hahalok rejime nee.
Atu kontra rejime Suharto, Timor-oan halo komprimisu boot ida, fakar-ran hodi kontra reijime nee. Tenpu ne’eba maluk Timor-oan barak mak sai vitima, hetan torturasaun, balun lakon nia vida, sakrifika sira nia-an tanba kritika rejime Soeharto. Militar, governu Indonesia kaer ita nia maluk barak, kastigu sira ho pena/krime ba reputasaun, liu husi lei defamasaun iha rejime autoritarian nia laran.
Rejime Suharto fo lisaun boot mai ita. Atu hare ezemplu seluk, ita hare nasaun sudestu Aziatiku, por-ezemplu iha Myanmar, Vietnam, Filipina, Indonesia, Thailandia no nasaun vizinu sira seluk akontese ho esperensia hanesan. Governu utiiza lei defamasaun hodi rasionaliza sira nia aktus politika, kaer aktivista, akademiku no denfensor direitus umanus sira, barak mak hetan tratamentu a’at, torturasaun no tama ba prizaun. Violasaun dieitus umanus akontese ba sira ne’ebe kritika governu, ho situasaun ida nee ema hotu tauk atu krtiika no expresa sira nia ideas.
Liga ba lei defamasaun, mesmu iha Indonesia rejime Sueharto liu tia ona, maibe pratika kontrola liberdade da expresaun ideas sira nee re-adopta fila fali iha lei Undang-undang Informasi dan Transaksi Elektronik (UU-ITE) Indonesia nian, artigu 27 no 45 iha klausa ne’ebe relasiona ho pencemaran nama baik (defamasi). Artigu nee uza hodi kaer no kesar malu, liu-liu membru governu uza hodi proteje-an, kaer ema sira ne’ebe kontra membru governu ne’ebe relasiona ho (hafoer naran). Laos memberu governu deit mak uza lei nee, maibe kompana boot sira uza hodi kontra kualker keixa sira ne’ebe lori ba tribunal hodi hasoru ema ne’ebe halo keixa ba sira.
Alende pratika impaktu negativu husi lei defamasaun husi nasaun sira seluk, iha literatura barak, liu-liu peritus, akademiku sira deskobre kazu pratika kriminalizasaun defamasaun ho situasaun ne’ebe kuaje hanesan. Iha nasaun sira ne’ebe kriminaliza defamasaun dala barak “orgaun estadu sira, membru governu, ministru no elit politiku sira ho fasil utiliza sala, barak uza hodi sai nudar forsa ou poder hodi haksubar-an, proteje-an no limita kritiku demokratiku sira neebe tuir lolos publiku presija kritika, ou hato buat sira ne’ebe lalos relasiona ho sira nia decisaun politika.
Iha situasaun real, lei-ne’ebe regula asuntu defamasaun, iha nasaun barak ida nee tama ona iha parte lei husi “kodiku civil” (Hukum Perdata). Idea ida ne’e mos mai husi esperensia hanesan iha era colonial nian, ezemplu governu kolonial sira uluk halo lei ida ne’ebe kriminaliza sidadaun atu kritika (nee akontese iha lei defamasaun kolinial Holanda nian wanhira sei akun Indonesia). Maibe nasaun sira ne’ebe uluk adopta ida nee muda ona ou de-criminaliza. Kuandu ema ruma mak sente ofendidu ou nia naran foer, bele lori keixa tuir prosesu kodiku civil nian, no karik aplika deit multa.
Kuandu ita nota didiak, transformasaun kriminalizasaun defamasaun nia lao ona ho ambiente no paradigma foun. Pratika antigu, politika atu krimininaliza defamasaun ne’e lafo vantajen ba cidadaun nia liberdade no direitu ba asesu informasaun no expresaun ideas. Nune’e mos hamosu impkatu negativu ba “direitu politika no civil”, tanba nee ho explicitamente sai kestaun ameasa ba direitus umanus no demokrasia iha nivel global. Organizasaun mundial sira, ezemplu ONU kontinua rekomenda nasaun sira ne’ebe sei kriminaliza defamasaun atu husik ona atitude klasiku husi pais sira ne’ebe halo lei defamasaun. Tanba laiha vantajen, viola direitus umanus no prinsipiu liberdade da expresaun opiniaun no hamate sistema demokrasia.
Alende ida nee, komite Direitus Umanus ONU halo ona estatementu klaru katak nasaun ne’ebe mak kriminaliza defamasaun presija re-konsidera fila fali lei ida nee. Atu akuza ou lori ema ba prizasun liu husi dalam lei defamasaun ne’e laos dalan proprio.
Impaktu husi lei defamasaun iha situasaun real, journalista, aktivista individu, pratisioner mak enfrenta problema barak, sira labele livre hodi kritika governu tanba sente ameasadu no la livre ona. Laos kritika ba governu deit, maibe mos wanhira kritika kompana ruma ne’ebe viola direitus sidadaun sira, susar tebes ona, tanba kompana utiliza forsa, osan hodi bele influenza politiku nain sira no uza lei defamasaun hodi hasoru sira ne’ebe mak kritika no lori keixa.
Ba Timor-Leste, tuir lolos governu hatene no respeita instrument legal sira ne’ebe vigor iha nasaun ida nee. Ezemplu, konstitusaun RDTL 40 no 41 garantia katak ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade ko’alia, expresa nia opiniaun no direitu atu hetan informasaun no garantia ba liberdade imprensa nian no ba meius seluk tan kona-ba komunikasaun sosiál.
Nune’e mos, iha konvesaun internasional direitu civil no politika (ICCPR) artigu 19 ne’ebe ita ratifika ona hakerek klaru katak: Ema hotu-hotu iha direitu hodi hato’o opiniaun nein iha intervensaun husi ema ida, nomos ba liberdade da expresaun opiniaun, livre atu buka informasaun, liu husi maneira oi-oin.
Iha parte seluk nudar nasaun soveranu, hetan independensia husi nasaun kolonial no rejime authoritarian durante tinan 24 nia laran, ita moris ho esperensia moruk. Mesmu nune’e, ita konsege ukun-an liu husi dalan, maneira halo politika ho instrument ida mak expresa ita nia mehi ba “direitu auto-determinasaun” no hakarak harii estadu demokratiku ne’ebe moris ho dignu nudar nasaun. Tanba ne’e mak iha tinan 1999, ita expresa ita nia mehi liu husi dalan demokratiku, Timor-oan halo votasaun liu husi konsulta popular, ita rejeita integrasaun ho Indonesia no hili ukun-an. Iha tinan 2002, ita konsagra Timor-Leste ho naran RDTL (Republika Demokratiku da Timor-Leste). Ita nia konstitusaun maioria lei sira adopta valor demokratiku, respeita direitus umanus, equalidade, liberdade, no seluk tan ne’ebe liga ba interese individu no kolektivu no en jeral hatete katak nasaun ne’e lao tuir dalan “role of law”.
Idealmente, hare ba istoria, Timor-Leste harii estuda demokratiku mai husi prinsipiu no idea demokratiku ne’ebe ita hotu nia mehi no hakarak husi esperensia iha pasadu durante iha era rejime Soeharto nian. Maibe mos ita aprende husi nasaun sira seluk ne’ebe moris iha sistema litadura sira, no buat sira nee sai lisaun ba ita atu rasionaliza katak Timor-Leste presija harii estadu demokratiku.
Iha literatura, iha mos teoria, idea oi-oin ita aprende saida mak demokrasia. No ikus liu ita hili dalan demokrasia tanba ita fiar katak dalan diak ida husi demokrasi mak fo liberdade ba ema hotu, dignifika valores umanu. Parte uniku husi demokrasi no direitus umanus mak for dalan tomak hodi haburas “direitu politika no civil” hanesan liberdade atu expresa ita nia hanoin. Ezemplu liafuan teoretikal isnpirativu ida hateten iha Ingles ”freedom of speech is the lifeblood of democracy” (Liberdade atu expresa hato ita nia hanoin ne’e nudar raan-moris husi demokrasia). Ida nee faktus, loos duni ba nasaun sira ne’ebe mak goja sira nia moris iha sistema demokratiku nia okos presija iha raan moris demokrasia, liu-liu ba ita nia rai Timor-Leste ne’ebe mak foin hamrik iha tinan 2002.
Ita presija hanoin katak rai Timor-Leste ukun-an mai husi ita hotu nia kontribusaun. Uku-an liu husi dalan demokratiku, respeita direitus umanus sidadaun nian. Tanba ne’e nudar representante povu, governu labele halo lei hodi fo amesa, halo tauk, no limita sidadaun nia Liberdade da expresaun. Hanesan agora dadauk, governu prepara hela kodiku civil defamasaun nia hodi readopta sai lei defamasaun (kodiku penal) ne’ebe governu prepara no sei proposta ba parlementu atu vigor.
Ikus liu ita bele konklui katak lei hodi kriminaliza defamasaun la relevante ho situasaun Timor-Leste ne’ebe kaer prinsipiu demokrasia no direitus umanus. Se rajaun governu karik presija atu regula asuntu “preukupasaun kirtika ofende bom nome” lider politiku sira iha media sosial, bele buka maneira seluk atu kontrola laos halo lei hodi kriminaliza defamasaun. Husik defamasaun nee sai nafatin nudar kodiku civil, no atu kontrola trata, ofende lider politikus sira ho linguajen ne’ebe ladun etis bele halo deit maneira kontrola seluk. Ezemplu bele regula uza internet tenke rejistu ho ID/Eletoral. Kuandu semak trata lider bele fasil kontrola, bele blokea nia user ou simcard ou buka ema nee no lori tuir prosesu legal kodiku civil defamasaun nian. Nee ezemplu deit, maibe karik iha dalan oi-oin atu buka solusaun.
Se governu nafatin ezije, uza forsa politika atu avansa ho “lei defamasaun”, presija halo diskusaun konaba asuntu terminoljia, konteudu defamasaun nian. Estuda klean kona-ba implakasoesn defamasaun nia liu husi involve entidades hotu-hotu atu halo diskusaun, hare vantajen no desvantajen lei defamsaun nia.
Povu Maubere: RDTL presija ita nia aten brani hodi defende prinsipiu no dignidade nasaun demokartiku no dignifika sidadaun nia direitu.
Celso, Dili-7/6/2020.: Reflesaun, futuru liberdade da expresaun mout iha nasaun demokratiku RDTL.
Celso'Personal Blog 