Liafuan servisu asesor iha governo halo hau re-lembra fila fali opiniaun refletivu hanesan diariu moris nia ne’ebe hau hakerek iha 2013. Iha paragrafo ida hau kolia konaba “iha amigu-iha servisu, promesa husi asesor”. Artigu nee ilustra kona-ba esperensia kolega ida ne’ebe mak foin akaba nia estudu S-1 husi Indonesia (fresh graduate) ho titulu (Sarjana Muda), tanba deit nia iha kolega, iha koneksaun familia, konese ema iha governu laran, nia bele sai asesor. Karik ita bele hatete momentu ne’eba nee, era ne’ebe fasil atu hetan titulu “asesor” tanba nia iha kolega, ou familia ou konese ema, no agora hau fiar ema sai asesor tenke mai ho kriteria “meritokrasia”. Bele lee iha nee: http://forum-relasaun-internasional.blogspot.com/2013/10/mehi-atu-sai-diplomat-la-realiza.html.
Ohin, hanesan bain-bain iha dader hamu kafe, depois komesa le’e informasaun online kredivel sira ne’ebe ema share iha media sosial. Hau hetan informasaun ida iha Tenpo Timor (26/6/20) ho Titulu “ Akara no Politika Timorizasaun”. Husi artigu nee hau kaptura no aponta notas katak, Sekretariu Estadu Komunikasaun Sosial (SEKomS) hakarak hatu’ur politika foun, honaran “Timorizasaun” ida nee nudar asaun ne’ebe fo oportunidade ba Timor-oan sira atu hola parte iha kargu asesor sira. Tanba nee iha SEKomS rasik, aloka numeru asesor hamtuk ema nain 11 ne’ebe ho salaru masimu husi 6500$ too mai 1200$. Husi total numeru ema ne’ebe mak kaer kargu asesor, governu kada fulan hasai $30,850, no karik ita bele kalkula, kada tinan ho montante, $369, 600. Ho montante osan hanesan nee, bele aloka no fo servisu ba NGO Lokal sanulu ou liu kada tinan no fo servisu ba staf ho numeru boot tebes.
Husi argumentu ne’ebe mak klarifika husi SEKomS hatudu katak durante ne’e dependensia ba asesor rai liur (estranjeiru) boot tebes, nune’e mos tuir informasaun ne’ebe hatoo iha media tempo Timor katak, kuandu iha asesor estranjeiru, sira nia taxa de profesionais a’as tebes, ema ida bele simu liu $10.000 kada fulan. Ida nee sai rajaun atu rekruta Timor-oan barak, nomos minimiza dependensia asesor husi estrajeiru sira.
Alende rajaun sira ne’ebe mak mensiona, karik nee ezemplu diak ida atu aloka ema Timor-oan sira iha kada ministeriu ho asesor Timor-oan rasik. Se ita foti senariu, kada asesor iha ministeriu ema nain sanulu, ho kada fulan governu gasta povu nia osan ba sira ho $30,850, imajina deit total husi kada ministeriu estadu gasta osan hira? Hau sente ita bele kalkula rasik. Sai asesor, tuir informasaun balun tenke mai husi partidu politiku. Tamba rasaun ita hare politika koligasaun partidu politiku sira agora dadauk ne’e atu asegura mos interese politika ne’ebe solidu. Tanba ne’e atu garantia politika ne’ebe metin, tenke reforsa ho interese ne’ebe kesi metin. Interese politiku mak bain-bain ita bolu “rekrutamentu politika” ho realmente fahe pasta, kargu no servisu ba partidu politiku sira nia ema.
Iha parte seluk, politika rekrutamentu no kria kampu de traballu hatudu klaru tebes iha komposisaun numeru pasta ministru, vice, sekretariu estadu sira. Ezemplu, iha 24 Juñu 2020 foin lalais nee, kuandu ita akompana seremónia tomada de posse ba membrus VIII Governu Konstitusional iha Palásiu Prezidente Nicolau Lobato, Bairu-Pite, numeru membru governu sira hamutuk ho total 43 pesoa. Ne’e simplesmete hatudu mai ita katak, politika fahe servisu, rekrutamentu partidu politiku sira atu assume kargu sai rajaun principal interese do politiku iha governu da VIII. Relasiona ho asuntu numeru ne’ebe boot tebes, Sr. Ramos Horta hatoo liu husi GMNTV (23/6/20) nia afirma katak numeru membru governu ho 43 nee boot tebes kompara ho nasaun vizinu sira hanesan: Indonesia no Australia ne’ebe la too ho nemuru Timor-Leste nian. Similiarmente, husi sosiedade civil mos kestiona kona-ba numeru membru governu ne’ebe mak boot tebes.
Husi artigu badak ne’e, ita bele konklui katak nosaun husi rekrutamentu asesor lokal, aumenta numeru asesor lokal iha kada ministeriu ho ema Timor-oan, nune’e mos kargu membru governu sira ho numeru 43 pesoa loke ita nia matan. Alokasaun elit, matenek nain sira atu ukun ho numeru boot iha ita nia rai fo sinal fenomena boot mai ita hotu. Liu-liu iha tenpu agora, interese hodi servi povu, aloka orsamentu povu nian ho prudente ba nesesidade povu nian hali’is ba interpretasaun de interese politika ne’ebe mak mai ho “defaktu” rekruta politiku nain sira ba sira nia interese. Interese politiku klaru ona ba ita, atu rekruta membru partidu politiku no nia ema sira hodi hetan servisu. Memsmu nue’e, ida nee mak politika real no praktis, politika nain sira sempre kalkula nia interese uluk” atu hetan saida, wanhira no ho see”?
Implikasaun husi rekrutamentu servisu politiku-nain no nia ema sira, karik ema kualker see deit, tanba delega husi partidu politiku ida, nein hare nia kapasidade, maibe sira bele kaer kargu poisasaun politiku ida. Nune’e mos ho numeru membru governu ne’ebe boot tebes, 43 pesoal, nee karik laos atu resolve problema ou servisu ho diak, maibe komplika servisu kodernasaun entre ministeriu sira. Nune’e mos karik sai asesor, laos ona bazeia ba prinsipiu meritokrasia, maibe naran iha lian Indonesia, sai asesor, “asal bapak senang, saya juga puas” hehehehe
Mai ita hein, karik ho numeru membru governu no asesor ne’ebe ho numeru boot, bele servi diak liu-tan povu nia interese.
Celso Fonseca, Palapasu, Dili, 27/6/2020.
Celso'Personal Blog 