Hafoin haree tiha komentáriu dramatikal no reasaun publiku kona-ba deklarasaun humoris husi kandidatu Nu.1, Sr. Ramos-Horta kona-ba kualidade Fakuldade Direitu UNTL, situasaun ne’e kria ona tensaun bo’ot iha média sosiál. Reasaun nitizens sira mosu tanba Sr. Horta kestiona kompeténsia, Sr. Francisco Gutterres (Lu-Olo) núdar alumni husi alamamater UNTL ho nia kapasidade interpretasaun konstitusaun ne’ebé la kompotivel (la apa’ar ho nia decisaun politika no legal) durante iha nia mandatu.
Iha tinan rua kotuk liubá, molok kampaña eleisaun prezidensiál hahú, lider karizmátiku, Sr. Xanana Gusmao no atór polítiku sira husi Consellu Nasional Rekonstrusaun Timorense (CNRT) uza duni-ona asuntu ne’e iha sira-nia pre-kampana polítika no iha prezidensial. Iha tinan ida ne’e mós sei uza iha materia kampaña prezidensiál iha primeiru no segundu ronde. Konteudu kampana sira ne’e ho konteudu ofende malu, no ator politikusira ne’e make sense (normal). Maibé, sentimentu la “konkorda” mosu iha públiku nia leet. Ida ne’e akontese bainhira utilizasaun matéria kampaña polítika ho linguajen “hatuun ka troka Sr. Luo-Olo, tanba laiha kapasidade intelektuál hodi interpreta konstituisaun liu husi elisaun prezidensial”.
Linguajen subjetik seluk, refere ho nia almamater husi universidade ne’ebé nia eskola ba hodi aprende lei. Mesmu, durante tinan hirak nia laran intoruduz ona iha diskurusu politika, asuntu ne’e foin mak naklekar sai iha públiku maioria iha plataforma média sosiál.
CNRT ho nia koligasaun no apoiante sira mantein uza retórika polítika hanesan. Sira kontinua fó label negativu ba Prezidente atuál. Sr. Luo-Olo ho asuntu “violasaun konstituisaun Republika DemokratikaTimor-Leste (RDTL)” tanba dehan inkapasidade atu foti desizaun bazeia ba valór no mandatu lei inan RDTL.
Razaun primeiru mak, adversáriu partidu polítika AMP-Jilid 2, kontinua hato’o sira nia ejijensia ho materia kampana polítika hodi troka figura “aman nasaun” tanba la funsiona tuir idealisme papel prezidente nia. Tanba razaun, Prezidente Repúblika lakohi fó pose ba ema nain na’in sia ne’ebé Governu AMP-Jilid-1 propoin iha 2018 atu prienxe iha estrutura Governu nian ba kargu Ministrerial balun.
Relasiona ho asuntu ida ne’e, iha segunda ronde debate Prezidensial periodu 2022-2027, Sr. Lu-Olo konfesa katak problema atuál ne’ebé partidu oposisaun no publiku kestiona laiha konteodu inkonstitusional. Asuntu ne’e kompetensia president nian hodi foti decizaun politika no legal.
Asuntu ne’e hamosu kritiku paradoxical tanba iha 2018, Xefe Governu, Taur Matan Ruak rasik rekonese katak prezidente la fo pose ba membru governu nain sia (7 husi CNRT no 2 husi KHUNTO) tanba iha razaun katak sira nain hirak ne’e iha kazu balun ne’ebe sei iha prosesu Justisa nia laran. Maske nia konsidera katak argumentu “jurídika prezidente Lu-Olo nian fraku tebes”, maibé Sr. Ruak la konsege resolve problema tanba lakoi intervein Prezidente Repúblika Timor-Leste nia kompeténsia.
Kestaun segundu mai husi akuzasaun husi CNRT no publiku, hamosu krítiku forte tebes katak Primeiru Ministru (PM), Sr. Matan Ruak ne’ebé tuir loloos resignadu ona, tanba nia hatama karta rezignasaun iha fulan Janeiru 2020, wainhira CNRT vota kontra orsamentu Jerál Estadu 2020. Maibe tanba sá matein nafatin status quo, sai Primeiru Ministru, kontinua lidera Governu AMP Jilid-2, enkuantu nia hato’o ona ninian rezignasaun no laiha ona “baze juridiku nian”.
Iha razaun kondisional balun ne’ebe haforsa argumentu PM atu lidera fila fali Oitavu-Governu tanba iha momentu ne’eba Prezidente da Republika mos autoriza Primeiru Ministru atu lori fila fali nia kargu hodi jere governu, iha situasaun ne’ebe mosu pandemia globál ,virus korona ne’ebe komesa da’et mai iha Timor-Leste.
Kestaun ne’ebe CNRT ho nia apoiante sira manifesta iha nia manuver politika, sai mos ajenda ba kandidata prezidente Sr. Horta nia ne’ebe hetan apoiu CNRT no partidu Partidu Demokratiku-PD, inklui partidusira seluk. Nia mos kestiona desizaun mosu no mantein status quo “governu defaktu”. Tanba asuntu ne’e hamosu dikotomia artikulasaun legál ne’ebe laiha baze legal no hamosu impase polítiku ida-ne’ebé fo impkatu ba ezistensia RDTL nudar estadu de direitu demokratiku.
Asuntu hirak ne’e mais visivel, iha loron hirak liu ba, akontese duni wainhira Sr. Ramos Horta foka iha debate Televizaun Nasionál. Iha debate prezidensiál ne’ebé organiza husi CNE iha 13 de Abril 2022, Sr. Lu-Olo klarifika katak nia hanesan Prezidente uza nia direitu prerrogativa bele aprova proposta Permeiru Ministru “membru governu foun ka rejeita”. Maski nia la hatete klaru, tanbasá mak nia foti desizaun ne’e. Maibé nia sublina ona katak, nia halo tuir saida mak “Konstituisaun hakerek hodi fó knaar” ba nia nudar prezidente RDTL.
To’o oras ne’e polémika kona-ba “artikulasaun Konstitusionál” kria diskursu publiku ho paradima (vagu), la klaru ka kestionavel. Publiku korijuatuhatene, medida polítiku ka barometru no instrumentu legál saida mak bele uza hodi sukat implementasaun Konstituisaun nasaun demokrátiku ne’e?
Kontroversiu kona-ba inserteza legál sei abranje ezisténsia Estadu direitu demokrátiku. Lakuna interpretasaun Konstituisaun nu’udar preokupasaun boot ida rai ida ne’e.
Mezmu decisaun prezidente Lu-Olo nia legalmente deside ona, nune’e mós tribunál dé Recurso deside katak desizaun hotu-hotu ne’ebé Prezidente foti ne’e la kontra Konstituisaun, tenik Sr. Luo-Olo iha debate presidensial daruak foin dadauk ne’e. Maibé partidu opozisaun no públiku sira konsidera desizaun Prezidente nian ne’e nafatin sai polémika no kria krize institusional, no violasaun Konstituisaun nein iha klarifikasaun konvensidu ho razaun legál husi prezidente repúblika.
Saida mak ita bele aprende husi ne’e, mezmu tribunál de rekursu nia desizaun sai ona hodi prova decisaun prezidente nian decisaun maibé públiku sei kontinua kestiona imparsialidade atór justisa iha tribunál dé rekursu ne’ebe ema julga sei “hali’is oituan”. Ezemplu seluk, klaru tebes tanba ho rajaun to’o agora kestaun violasaun konstituisaun sai ajenda nasionál iha kampaña prezidensiál Sr. Horta nian, ho vizaun politika atu hatu’ur fila-fali k revitaliza “valor konstituisaun” no hametin estadu de direitu demokratiku iha institusaun independente sira.
Karik públiku presiza kestiona, bele ka lae Konstitusaun RDTL presiza halo revizaun, nune’e mós karik presiza envolvimentu husi peritu lei no akadémiku ho aproximasaun sientifika ho literatura kona-ba boa-prátika implementasaun lei no decisaun polítiku instituisaun estadu sira tuir knaar ida-idak nian bazeia ba konstituisaun.
Nune’e mós, Timor-Leste presiza aprende prátika di’ak (best practices) husi nasaun sira ne’ebé ko’alia lian Portugés (CPLP) tanba karik ita adapta sistema semi-prezidensiál husi sira nia rai nune’e mós lei no konstitusaun balun ita adapta no kopia. Sira nia apoiu, fahe esperiénsia mai ita, bele tulun hodi solusiona ita-nia Lakuna interpretasaun Konstituisaun no lei sira seluk.
Dalan seluk mak karik tenpu to’o ona, ita-nia rai presiza kria Tribunál Supremu (Supreme Court) no tribunál konstitusionál ka iha lian Indonesia, Mahakama Konstitusional (Constitutional court) ne’ebe la imparsial, hanesan iha Indonesia, no hili peritu sira ne’ebé iha esperiénsia husi akademista sira kona-ba lei no atór judisiál sira ne’ebé kompetente liu atu hala’o sira nia knaar tuir mandatu konstituisaun hodi lidera no hala’o funsaun iha instituisaun ida ne’e.
Maibe mos keta haluha, duke ita kritika ho emosaun, hirus, odiu ba linguajen humoris ne’ebe jerasaun luta-nain ka ator klasiku sira halo, hanesan Sr. Horta hato’o ba Prezidente Lu-Olo, karik ita bele hanoin positivu, husik buat ne’e akontese ona, bele mos sai lisaun ida ba ita hotu, liu-liu ba jerasaun foun.
Ita ejije deit ba kandidatu prezidente nain rua semak eleitu, husu sira nia apoiu hodi influesia halo intervensaun politika ba governu hodi aloka orsamentu ne’ebé sufisiente no adekuadu hodi hadi’a kualidade instituisaun ensinu superiór sira di’ak liu-tan.
Hadia fasilidade akademiku no mós kria rede plataforma globál sira, promove peskiza konjuntu barak liu-tan. Halo programa peskiza akadémiku barak liutan. Forma peritu barak no sira bele tulun sira nia matenek, kontribui ba polítika publika no kontribui ba dezenvolvimentu asuntu legál sira iha nasaun demokrátiku ki’ik ida-ne’e.
Opinuan pribadi, karik iha idea seluk husi lee nain bele fo mos imi nia hanoin.
Celso'Personal Blog 