Observasaun husi Viajen ba Letefoho no Tutuala: Oinsa bele Konserva Ambiente nia furak?

Mundu modernizadu ne’ebé transforma husi prezensa atividade industriál hodi kumpre demanda merkadu mundial ho produtu oi-oin fo ameasa ba resilensia vida umanu. Industria hirak ne’e kontinua produz produtu plástiku no lixu industria, no lori impaktu negativu, estraga ema nia vida moris, animál no biodiversidade iha tasi laran. Ho razaun hirak ne’e, presiza ita nia asaun, hamutuk hodi konserva no kuida ambiente ne’ebe mos no fresku ba ema no mos ba fatin turismo sira iha Timor-Leste. Iha artigu badak ida ne’e, ha’u  hakarak expresa, fahe hau nia hanoin kona-ba impaktu lixu ba ambiente no iha ligasaun ba ami nia viajen durante iha Letefoho no Tutuala.

Maxiliano

Laos buat foun ida ba ita katak iha ne’ebe deit, ita sempre rona akompana advokasia no kampana kona-ba pratika tau lixu nia fatin ho apropriadu “tenki soe foer iha nia fatin, labele halo foer ambiente” liafuan mensajen hanesan ne’e, dalabarak ita hare iha panfletu, media nasional no media sosial sira, maibé iha realidade ema sedauk iha konsiensia ida ne’e mak diak hodi tau foer tuir nia fatin, no dalaruma mos foer fatin la sufisiente ba ema atu tau foer ida ne’e hatudu katak ita sei iha problema balu oinsa tau foer iha fatin no oinsa prepara fatin lixu hodi tau soe foer. Tamba ne’e mai ita reflete-a’an didiak hodi buka solusaun ba problema sira kona-ba oinsa mak ita bele kuida ambiente ne’ebe mos no saudavel ba ema hotu.

Liu husi leitura kiik ida ne’e, hakarak lori ita ba hare ekipa la’o rai sira nia viajen hodi observa ambiente sira iha Timor-Leste, liu-liu iha munisipiu rua Ermera  (Letefoho)  no Lautem (Tutuala,Jaco).  Liu husi Munisipiu rua ne’e mak ekipa sira halo viajen no observa ona ambiente no hahalok umanu hodi estraga ambiente liu husi soe lixu, ka la jere lixu ho diak.

 Aleinde ami hakbesik no haksolok hamutuk ho kolega sira iha ambiente nia furak ne’ebe ami vizita durante ne’e, ami mos halo observasaun kona-ba lalaok dezenvolvimentu sira ne’ebe mak la’o hanesan lenuk iha rai doben ida ne’e. Ezemplu hanesan konstrusaun estrada publiku, edifisiu, no inklui asuntu espesifiku hanesan jestaun lixu.

Iha semana hirak liu ba (iha fulan Agustu 2022), ekipa La’o rai sira halo viajen ba iha Ermera (Letefoho) no halo observasaun ba ambiente no mos desenvolvimento sira ne’ebe mak la’o hela iha Munisipiu Ermera postu administrativo Letefoho ho ida ne’e hakarak representa ba le’e nain sira katak Munisipiu Ermera (Letefoho) mak hakerek nain nia moris fatin, no ida ne’e fasil loos ba hau hodi akompana ekipa la’o rai sira ba hodi hare no observa fatin turismo sira no mos desenvolvimento sira ne’ebe mak la’o hela iha fatin ne’eba.

Ekipa la’o rai sira nia objetivo mak “La’o, Hare, observa, no ikus liu bele hakerek idea (narasi) iha blog webcelso hodi halo mudansa”. Ami nia ekipa ne’ebe hanaran, “ekipa la’o rai” maioria kompostu husi estudante sira, husi munisipiu Sanulu resin rua inklui RAEOA ne’ebe mak eziste iha Timor-Leste. Viajen primeiro akontese iha Munisipiu Ermera no hakerek nain (Nudar Letefoho-oan) senti kontente tamba bele lori kolega sira ba vizita no observa fatin sira Munisipiu Ermera, Letefoho. Hau Rona kolega sira nia hanoin katak Ermera fatin turismo barak no liu-liu Letefoho no presija desenvolve didiak atu ne’e  bele halo atrasaun ba ema estranjeiro sira hodi mai vizita.

Ha’u sente kontente no rona hanoin sira, nune’e sira mos kolia kona-ba kafe iha Munisipiu Ermera Oinsa mak ita bele desenvolve kafe iha Munisipiu Ermera no oinsa hasa’e kafe nia kulidade ida ne’ebe mak diak liu hodi bele fo benefisiu ba povo Ermera

Haree ba parte desenvolvimento nian, tuir sira nian hanoin katak senti triste tebes tamba desenvolvimento iha setor balun la’o tarde hanesan lenuk, liu-liu haree ba setor infraestrutura nia hanesan estrada (luron)  ligasaun Gleno to’o Letefoho a’at tebes no sira hasai liafuan dehan ita ukun a’an tinan rua nulu resin ona maibé dalan Gleno ba Letefoho seidauk hetan desenvolvimento ida ne’ebe mak diak no liu-liu estrada Gleno, Letefoho, Atsabe.

Tamba  ne’e sira husik hela rekomendasaun balu ba parte relevante sira katak presija duni hadia dalan Gleno ba Letefoho tamba Letefoho fatin Turismo barak entaun presija duni desenvolve no buka kompania ne’ebe mak ho estandar material ne’ebe mak sufisiente atu halo konstrusaun ba dalan Gleno to’o Letefoho.

No iha hanoin seluk husi ekipa la’o rai sira mak oinsa konserva ambiente sira atu fo matak ba Rai Ermera liu-liu Letefoho. Ekipa sira hare foer barak iha mota laran no valeta sira, no sira rekomenda hela ba ita Ermera ona sira hotu katak uza ita nia konsiensia hodi tau foer iha fatin lixu.    

Viajen segundo akontese iha Munisipiu Lautem iha loron hirak liu ba kotuk , ekipa lao rai sira kontinua viajen ba Munisipiu Lautem ho objetivo ne’ebe mak iha hodi lao, hare, observa no halo mudansa. Maske viajen dook maibé ekipa la’o rai nunka lakon konfiansa ba rai doben ida ne’e. Ekipa la’o rai hahu sai husi Dili ba Tutuala iha dia dia 14 fulan Agosto 2022.

Viajen ida ne’e senti kontente no  furak tebes tamba hamutuk ho ami nia professor (Celso Fonseca) hanesan mos ema Tutuala, sai hanesan aman, belun no maun ba ami, nia laos inspira deit maibé mos sai mata dalan ida mai ami hodi hamosu espiritu joven ne’ebe kontinua estuda, hakbesik-a’an ba ambiente. Hanorin ami oinsa atu kaer metin ami nia objetivo la’o rai nian hodi halo observasaun liu husi hakerek. Iha viajen nia laran senti kole tamba distansia dook maibé ami nunka triste tamba bele hetan fatin foun ho ambiente ne’ebe mak hanesan.

Wainhira to’o iha Munisipiu Lautem hau Komesa ona hare no observa ona fatin sira iha Munisipiu Lautem liu-liu  hare ba estrada sira iha munisipiu Lautem nia laran tamba seidauk iha hetan atensaun husi parte relavante autoridade nian hodi halo rekonstrusaun ba estrada ne’ebe mak kompania sobu hela. Tenik husi kolega balu husi munisipiu Lautem katak dalan sira ne’e uluk diak maibé akontese selebrasaun 20 de maiu iha lospalos vila ne’e mak autoridade sira haruka kompania balu sobu tia maibé seidauk halo rehabilitasaun to’o agora.

Tamba nudar ema husi munisipiu Ermera rekomenda hela ba parte relevante, autoridade prinsipal munisipiu Lautem nian tenki aselera ho desenvolvimento infrastrutura  sira ne’e, estrada mak sai fator determinante ba desenvolvimento sira iha munisipiu Lautem. Depois de halo observasaun iha Lospalos vila, ekipa la’o rai sira kontinua kedas ba iha Tutuala no to iha ne’eba kalan ami deskansa oituan, depois de dadersan hau bolu kolega ida ho naran (Belitu) no ami nain rua  la’o hare rai Tutuala. No iha momento ne’eba, hanesan ema foun no la’o rai ba fatin foun sente kontente tebes hodi hare fatin sira no karakter sosiedade Tutuala nian.

Depois de halo observasaun ba iha fatin ne’eba hau hare kompania boot sira halo hela konstrusaun ba estrada iha Tutuala maibé senti triste oituan tamba kompania sira labele resolve no rega rai rahun sira ne’ebe mak iha no fo impaktu ba ema nia vida. Tamba ne’e rekomenda ba kompania ne’ebe mak halo konstrusaun iha ne’eba presija rega dalan sira wainhira kareta sira liu atu nune’e labele hamosu rai rahun hodi fo impaktu ne’ebe ladiak ba komundiade sira. Ho ida ne’e ami halo kedas viajen ba tasi ibun (Valu) to iha tasi ibun Valu ami deskansa oituan no hasai foto. Depois de hasai foto nudar hanesan maun, belun no Profesor, nia lori kedas ami ba aprende Materia direitus Umanus ne’ebe fo husi Ami nia Mata dalan prof Celso hanesan mos Tutuala nia oan ida.

Iha momento ne’eba Prof Celso lori ami Esplika mai ami kona-ba Direitus umanus nian no mos karakteristika no prinsipiu Univesal direitus umanus nian,  liu liu ambiente nian depois de halo diskusaun ami kontinua kedas halo introdusaun husi ekipa la’o sira ba iha komunidade peskador sira no konversa ho sira kona-ba Tasi ibun Valu nia furak.

Depois de konversa ho komunidade peskador Valu nian, sira oferese kedas ikan fresku mai ekipa la’o rai. Sente kontente tamba bele hetan ikan gratuita husi komunidade peskador tasi ibun Valu. Loron komesa tutun dadaun hakarak senti tasi ibun Valu Jaco  nian ho ekipa la’o rai sira haris oituan iha tasi ibun Valu,  depois de haris ami ekipa hili ai-sunu iha ai-laran (besik fatin ami toba ba ne’e, no iha ne’eba ami hare foer barak tebes iha ai-laran no mosu kedas pergunta mai hau katak tamba sa mak foer sira ne’e mai husik iha ai-Laran?

Wanhira ami hili ai, lori mai iha ami nia fatin, ami koko dada lia ho komunidade Valu sira no sira hata’an mai katak seidauk iha fatin foer ida ne’ebe atu bele tau foer sira ne’e, tamba ne’e foer sira ne’e tenki ba husik iha ai-laran. Liu husi resposta simples ne’e hakarak rekomenda ba autoridade lokal Tutuala nian atu bele buka fatin hodi foti fali foer sira ne’e ba tau iha fatin ne’ebe determina atu tau foer sira ne’e. Ida ne’e mak rekomendasaun husi ekipa la’o rai ba Autoridade sira iha Tutuala. Depois de kalan ekipa sira halo diskusaun oituan ho profesor Celso Fonseca kona-ba objetivo sira husi organizasaun oin-oin sira nia viajen ba iha fatin Turismo sira iha Timor-Leste kona-ba vantajen no desvantejen sira ne’ebe deit mak akontese iha komunidade sira nia matan. Kalan komesa naruk ba bebeik ami hotu senti kolen tuan no foti viola toka hananu musika sira ne’ebe mak ami hatene. Depois kanta hotu ami deskansa dader ami fila ona mai Dili.

Maxi, Dili 20 Agustu 2022.