Jaco sai hanesan fatin turismo uniku no furak tebes iha munisipiu Lautem. Rai ketan ida ne’e pretense iha postu administrativu Tutuala, eziste nudar fatin turistiku, atrai ema barak hodi mai vizita nia furak ho natureza uniku. Jaco laos deit fatin turistiku, maibe kosidera mos hanesan illa ne’ebe nakonu ho eransa kultural, komunidade Tutuala tau hanesan fatin sagradu.
Athy: hakerek nain agora dadauk eskola iha UNTL, departementu Relasaun Internasional, semester V
Fatin ho natureza uniku hanesan Tutuala no Illa Jaco atrai mos ami nia ekipa (Estudante Relasaun Internasional UNTL) atu ba vizita. Ekipa ne’ebe ba vizita Tutuala kompostu husi ema nain 15. Iha ami nia viajen ne’e, maioria ami, mesak kolega ne’ebe iha vizaun hanesan hodi halo viajen ba iha fatin turistiku sira, hanesan Tutuala no fatin seluk. Aleinde halo viajen hodi goza fatin furak sira ne’e, ami mos hakarak hetan idea no esperensia atu promove fatin turismu iha munisipiu Lautem liu husi diskusaun no hakerek.
Momentu ami lao ba munisipiu Lautem, iha dalan, durante viajen, ami fihir fatin furak ne’ebe nakonu ho natureza nia furak. Ho viajen naruk, iha dalan, kolega ida naran Aly hatete mai hau ” ita nia rai, Timor-Leste, iha fatin oinp-oin ne’ebe mak furak tebes tamba sa mak ita tenke ba ema nia rain”, no iha dalan ami ida-idak responde perguntas refere no ami toka muzika iha kareta Grand max ne’ebe ami nia professor oferese mai ami atu halo viajen. No viajen ne’e sente furak liu-tan tanba ami nia kolega ida-idak konta sira nia istoria relasiona ho kondisaun husi sira munisipiu, no kompara natureza no ambiente iha munisipiu Lautem. Ho istoria furak ne’e hamaluk ami nia viajen, la sente iha oras balun nia laran, ami too iha Aldeia Assalaino no ami kontinua ba Lospalos kota.
Wainhira to’o iha Lospalos, ami ba iha merkadu hodi ba hola stok hahan atu ami konsumu iha Tutuala no to’o iha merkadu kolega barak mak kontenti ho haree ambiente iha lospalos kota ne’ebé faan produtu lokal, iha ne’eba ami haree ema barak uza transporte Tumtum ne’ebe tula pasajeiru sira. Depois de ami kompras sasan hotu, ami kontinua halo viajen fila ba Tutuala, no iha Tutuala ami hotu-hotu kontenti tamba bele to’o iha fatin ne’ebé ami hotu espera no hakarak atu haree.
To’o iha Tutuala, hasoru bin ida, naran mana Gracinda, baibain ami bolu (mama Zero) ba ha’u, tanba nia dala barak mai iha Lospalos, entaun ha’u koñese ona nia, maibe ha’u foin hatene katak bin ne’e Profesor Celso nia familia.
Wainhira to’o iha Tutuala, ami hotu hakfodak ho ambiente ne’ebé fresku anin fresku ne’ebé maka halo ami hotu bele kontenti depois de han ami fila fali ba toba iha chairor iha ne’ebe maun nain2 ne’ebe mak mai hamutuk ho ami hodi konta historia ho hananu hamutuk.
Iha dadersan, ami hotu hader hodi ba here fati-fatin ne’ebé ma kami lbele here iha horikalan tanba ami fila iha kalan no ami hotu-htu kontenti tanba fatin nee kapaas nakonu ho oxigeniu nebe mak fresku. Depois ida ne’e, ami kontinua halo viajen, maibe, molok atu kontinua ami ba fatin seluk, ami nia bin ( Mama Zero) prepara ona batabisu hodi ha.
Iha fatin hakmatek, tuir lolos ami bele enjoy, haan ho hakmatek iha uma, maibe ami mos sente triste ituan tmba iha kompanha balu ne’ebe halo estrada seidauk diak no halo rai rahun barak tama mai iha ami nia fatin tanba kareta boot sira balun lao makaas, halo rai rahun sae makas tama iha uma laran. Ida nee klaru tebe, fo impakto ba komunidade Tutuala nmia saude. Ami hare transporte barak mak halo vizitasaun ba valu sere-jaco halai ho velosidade ne’ebe mak makas hodi estraga oxigenino nebe mak fresku sai fali ameasadu ba komunidade sira.
Depois de ne’eba ami kontinua halo viajen ba vizita pouzada tutuala ne’ebe mak furak tebes kanonu ho oxigenio fresku ho aihun hamahun fatin no haleu ho tasi ne’ebe mak fura tebes ho iha ne’ebe kolga barak mak hakfodak ho komunidade sira ne’ebe mak halo sira nia negosiu hanesan fa’an sasn tradisional no kolega balu hola sasan tradisional hanesan presente husi Tutuala.
Depois de ne’e ami kontinua halo viajen ba Valusere ne’ebe besik iha Illa Jaco, to’o iha neba ami para iha Pitileti (iha bee matan) ida hodi kuru be’e no bele ba uza iha Valusere tamba iha ne’eba be’e liha no ami kontinua lao banhira ami to Valusere ami htu-htu kontenti tmba ftin nebe nakonu ho oxigeniu ne’ebe fresku oxigenio ne’ebe ita lble hetan iha sidade no fatin nakonu ho ai horis fresku no matak no tasi ne’ebe mak furak no mos nakonu ho biodiversidade tasi nian.
Bainhra ami to’oiha Valusere, ami komesa prepara halo ami nia fatin tenda (kemping) no iha ne’eba ami nia professor haruka ami hodi lao haleu fatin Valusere hodi obseva ftin iha oras balu nia laran ami kontinua tur hamutuk hodi aprende materia ne’ebe ami nia professor prepara material DIREITOS UMANUS (prof Celso da Fonseca hanorin mai ami materia fundamentu direitus umanus, no liga ba direitu moris no ambiental).
Husi materia ne’e, ami aprende barak no bele entende diak liutan mateia ne’ebe professor fo mai ami tmba maneria fo material hanesan kelga/amigo iha ne’eba ami bele entende material ho diak tmba anin ne’ebe fresku no laloran bele hakmatek no bele lori ami bele entende diak liu tna.
Tasi sai hanesan fatin ida ne’ebe bele halo ami hakmatek no haksolok, tasi ibun nia furak sai hanesan fatin favoritu baa mi hodi bele refresing kakutak ho atvidade diskusaun no reflesaun. Fahe, kolia sai ami nia obstakulu, dezafius no problema. Jaco sai hanesan fatin ne’ebe bele atria ema hotu ho paisajen ne’ebe furak no kapas tebes sai memoria viajen furak ba ami.
Athy: Dili, 20 Agusto 2022.
Celso'Personal Blog 
One thought on “Vizita Fatin Turismu: Esperensia durante iha Tutuala no Valusere”