Familiarismo no Mausoko nia Istoria “Aman Sarani”

Artigu badak ne’e atu konta istória oituan kona-ba buat ne’ebé akotese iha Timor-Leste, atravez iha media sosial publiku kestiona hanesan moras sosiál krónika. Moras ida ne’e mak, familiarismu (nepotismu). Iha Timor-Leste la’ós buat foun ona, iha instituisaun formál estadu no instituisaun privadu balun halao hela pratika a’at ida nee dezde rai ida ukun-an. Artigu ne’e mos reforsa ho ilustrsaun esperensia individu ida. Iha ne’e hau sei konta sai istória badak kona-ba Mausoko, ne’ebé nu’udar jerasaun foin-sa’e Timor-oan ne’ebé iha mehi boot atu realiza nia mehi, eskola iha setór turizmu hafoin graduadu husi nia eskola, maibé nia arrepende tebes tanba iha nepotizmu ida-ne’ebé akontese duni bainhira nia koko atu hetan servisu. Mausoko ho triste, depresaun oituan tanba nia laiha aman sarani iha ministeriu turizmu, pior liutan nia kolega ne’ebe la foti area estudu turismu mai tanba iha familia, aman sarani, nia bele pasa ba posisaun ofisias governu.

Maxludes, estudante Relasaun Internasional UNTL

Hanesan jerasaun foun, ho fuan bo’ot hdomi rai ida ne’e tenki hato’o ideia ruma liu husi hakerek artigo balu kona-ba situasaun real ne’ebé mak akontese iha ita nia rai doben ida ne’e. Artigu ne’ebe hatuun bazeia ba  hau nia observasaun no referensia balun ne’ebe hau hetan kona-ba problema politika laran.

Tuir observasaun n’ebe hau halo, mosu kritika barak tebes iha media sosial, maibé opiniaun hirak ne’e laiha resposta diak husi lideransa. Sira nunka mais halo ezame de konsiensia ba sira nian a’an katak buat ne’ebe sala presija haloos ka hadia atu nune’e bele haburas hau nia kapasidade hodi desenvolve nasaun ida ne’e.

Dalaruma sira le’e maibé sentimento laiha, tamba ne’e ho liafuan sira ne’ebé mak hau hakerek bele loke sira nia matan hodi hare rasik katak problema bo’ot no buras tebes iha rai doben ida ne’e mak familarismo tamba ne’e persija tebes hadia no elimina iha Timor-Leste. Ho ida ne’e hau mos hakarak enkoraza nafatin ita jerasaun foun sira, oinsa mak ita bele buka solusaun hamutuk ho hanoin ne’ebé mak positivo ba ita hotu no mos ba jerasaun tuir mai.

Familiarismu ne’e sai problema tanba la hatuur ho sistema ne’ebe justu. Iha ema balu laiha kapasidade maibé hili malu ba ukun lori fali Timor ba kotuk tamba ne’e mai ita hamutuk hodi hadia dalan a’at sira atu ba hetan dalan diak ba desenvolvimento ne’ebé diak tebes iha futuru.

Familiarismo sai problema ba Nasaun

Tuir konseitu simples fori husi fontes referensia sira define katak familiarismu ne’e refere ba agrupamento humano ne’ebé mak formadu husi inan, aman no oan. Familiarismo fahe ba parte rua; familia nuklear no familia extensa. Familia nuklear normalmente kompostu husi pais no irmãos. Familia extensa katak kompostu husi avo, tiu, no primo no prima sira. Bazeia ba definisaun ne’e, kuandu liga fali ba kultura Timor nian katak uma lisan mak sai base fundamental hodi halibur malu no kunhese malu hanesan familia, no iha ne’ebá ita bolu ona familiarismo katak familia lubun ida ne’eb’e mak halibur malu no kunhese malu iha lisan ida

Nune’e mos, Tuir Matenek nain ho Naran Feliz Guttari nia hanoin katak “Familiarismo hanesan aktu ida ne’ebé mak destroi nasaun nia desenvolvimento no nega realidade sosial. Ho ida ne’e hatudu katak familiarismo no influensia husi familiarismo ba iha instituisaun estado sira no fo implikasaun ba iha sistema estado no hamate desenvolvimento iha Timor-Leste.

Konseitu ida ne’e kuandu liga fali ba kultura Timor nian, uma lisan mak sai base fundamental hodi halibur malu no kunhese malu hanesan familia, no iha ne’ebá ita bolu ona familiarismo katak familia lubun ida ne’eb’e mak halibur malu no kunhese malu iha lisan ida.

Iha artista ida nia hananu dehan nune’e, hau ne’e se? O ne’e se? Avon ida lisan ida laran ida deit. Liu husi musika ida ne’e uma lisan mak sai base fundamento atu halo ita kunhese malu diak liu no ba tempo naruk. No liu husi musika ne’e ita liga fila fali ba situasaun real ne’ebé mak buras no funan lekar morin iha ita nia rai doben ida ne’e tamba familia balu laiha kapasidade ba iha area ou setór balu koko atu lori poder maib’e vantagen laiha tamba nia impaktu mai husi familirismo. Tamba ne’e ita persija hadia sistema ida ne’e hodi halo buat diak ruma iha nasaun ida ne’e.

Iha istoria badak ida atu konta ba ita hotu:  

MAUSOKO nia Mehi eskola hakotu ho stress tanba laiha aman sarani

Iha loron hirak liu ba, Fransisco ho Mausoko  kolega diak teb-tebes iha eskola ensinu sekundaria. Sira nain sempre estuda hamutuk no halimar hamutuk iha tempo ne’ebé mak hanesan. Wainhira tempo to’o ona atu tuir Exame nasional Fransisco husu ba Mausoko dehan; Mausoko karik ita bo’ot passa husi ensinu sekundaria, Departamento saida mak ita gosta hili? Mausoko hatan; hau gosta foti Departamento Turismo. Fransisco; Tamba sa ita boot gosta hili departamento Turismo? Mausoko hatan; hau hakrak foti departamento Turismo tamba hau hakarak desenvolve Fatin Turismo sira ne’ebé mak iha ita nia nasaun ida ne’e.

Depois hatan, Mausoko husu fali ba Fransisco dehan: oinsa ho ita bo’ot Fransisco? Fransisco hatan; hau gosta foti departamento Biologia tamba hakarak estuda kona-ba ita ema no ai horis sira. Depois Exame nasional, rona katak Fransisco ho Mausoko passa ona ba ensinu superior, maske sira nain rua foti dapartmento keta-ketak maibé sira sempre halo ligasaun ba malu. Iha momento sira nain rua sei estuda iha ensinu superior, iha tempo ne’ebá, sira sempre ajuda malu iha tempo ne’ebé difisil.

Ikus mai sira nain rua finaliza duni sira nain rua nia estudo iha ensinu superior. Depois gradua, iha momento ne’ebá Ministerio Turimo loke vaga ba graduado sira ne’ebé mak finaliza ona sira nia estudo iha Departamento Turismo. Iha tempo ne’ebá, Fransisco nia aman sarani mos servisu iha Ministerio Turismo no posisaun hanesan Director. Iha momento ne’ebá, Mausoko ba iha office Ministerio Turismo nian hodi hatama Dokumentos sira, wainhira to’o iha ne’ebá hetan mos Fransisco, no Mausoko hakfodak no husu ba Fransisco; Hi Fransisko ita bo’ot halo saida iha ne’e? Fransisco hatan dehan; hau mai hatama hau nia dokumentos.

Mausoko husu nafatin dehan; ita bo’ot mai hatama dokumentos maibé ida ne’e laos ita bo’ot nia area? Fransisco hatan; hau mai koko deit. Mausoko hatan depois mak ita hare tok. Wainhira rona resultado katak Mausoko la passa iha selesaun dokomentos no Fransisco mak passa. Iha tempo ne’ebá Mausoko foti telefone hodi liga ba Fransisco hodi husu dehan; tamba sa ita bo’ot passa? Tuir hau nia hare ita boot labele passa tamba ida ne’e laos ita bo’ot nia area? Fransisco hatan dehan; hau liu tamba hau nia aman sarani mak Director iha Ministerio Turismo.

Rona ida ne’e MAUSOKO S3 no liafuan mosu kedas iha Mausoko nia ulun dehan; Nasaun sei la ba-oin karik ita nafatin uza sistema familiarismo.

Liu husi historia badak ne’e, loke ona ita hotu nia matan katak nasaun sei la ba-oin karik ita nafatin uza sistema familiarismo. Dalabarak ema barak defende sistema familiarismo ho razaun katak nesesidade mak obriga maibé sira la tau konsiensia ba nasaun nia dignidade no dezenvolvimento.

Hau hakarak kria perguntas balu atu ita bele hare hamutuk;

• Tamba sa mak sistema familiarismo ne’e mosu iha nasaun Timor-Leste?
• Oinsa atu halakon sistema familiarismo iha prosseso desenvolvimento nasaun nian?
• Vantagen no desvantagen husi sistema familiarismo nian mak saida?

Perguntas hirak ne’ebé mak hau koloka iha leten hau tenta atu fó resposta tuir hau nia komprensaun no husu ita boot sira halo kompleta lia tan.

1. Tamba sa mak sistema familiarismo nee mosu iha Nasaun Timor–Leste?

Ita hotu hatene katak sistema familiarismo mosu iha Timor-leste tamba instituisaun estado barak uza sistema ida ne’e hodi hatama sira nia familia ba servisu no la hare ba kapasidade no abilidade iha  area hotu hotu, tamba ne’e mak fo impaktu tebes ba nasaun nia desenvolvimento.

• Oinsa atu halakon sistema familiarismo iha Nasaun Timor–leste?

Ita atu halakon sistema ida ne’e iha Timor-Leste presija tebes ita konsiensia no Moral iha vida umanu atu nune’e bele lori nasaun ne’e ba hetan desenvolvimento ida ne’ebé mak diak liu no saudavel.

• Vantagen no desvantagen husi sistema familiarismo nia mak saida?
• Vantagen; Hametin nafatin ita nia relasaun diak iha iha famila uma laran no fo resposta ba nesesidade ne’ebé mak familia presija.
• Desvantagen; Hamate ita nia desenvolvimento iha nasaun ida ne’e tamba la defini familia ou ema pesoal nia kapasidade no abilidade hodi tama iha instituisaun estado nian tamba hili malu, buka malu hare ba rasa no lisan hanesan familia.

Hakerek husi : Maximiano Luis de Deus