Integridade sai nudar valór prinsipál ba ita “umanu”, nu’udar individuál no parte husi sosiedade, hakna’ar-an ho profisaun oioin, moris iha komunidade nia leet. “Integridade mak buat ne’ebé importante tebes iha ita-nia moris tanba ida-ne’e ajuda ita atu dignifika ita-nia valór nu’udar ema entre kriatura hotu-hotu iha planeta ne’e.

Iha ne’e ha’u hakarak liga asuntu integridade ba iha kna’ar profisionál iha instituisaun akadémiku. Ha’u hare iha buat balun ne’ebé ambiente akadémiku la adere ona ba ninia prinsípiu no valor prinsipal sira; liu-liu pesoál administrasaun sira, dosente, peskizadór. Idealmente, entidade sira nee sai nu’udar ajente transformasaun ne’ebé fasilita dezenvolvimentu intelijénsia umana no hamosu kreatividade oioin. Iha ne’ebé de’it, vida akadémiku sempre bazeia ba prinsípiu integridade iha atividade hanesan hanorin, halo peskiza, no dezenvolve kontribuisaun ba sosiedade tenke iha ambiente étniku.
Iha ne’e ha’u sita relatóriu International Center for Academic Integrity (ICAI), esplika katak pelumenus instituisaun akadémiku ida tenke kumpre rekerimentu sira no apoia prinsípiu integridade akadémika, kaer valór fundamentál neen: Onestu, fiar, respeitu, responsavel, justu no aten-barani.
Iha momentu ne’e, ha’u hakarak fó ha’u-nia opiniaun uitoan, liuliu kona-ba opiniaun ne’ebé ha’u hakerek iha ha’u-nia blog, “webcelso.” Preokupasaun públiku balun ne’ebé ita presiza fó atensaun ba iha instituisaun akadémiku.
Jeralmente, instituisaun akadémiku sira ne’ebé sei kaer metin ba prinsípiu no valór fundamentál sira ne’ebé ha’u deskreve ona iha leten daudaun ne’e “kestionavel” hela.Partikulrmente, UNTL ne’ebé mós kaer metin no hatuur ona valór no prinsípiu akadémiku, hanesan: Exelente, Kriatividade no Inovasaun, Transformasaun no Aprendizajen Kontinuadu, Lideransa, Kolaborasaun, Transparensia no Responsabilidade.
Mai ita hare to’ok, prinsípiu ida-ne’e sei hatuur nafatin iha ambiente akadémiku ka lae? Liu-liu ba manorin no funsionáriu tomak iha UNTL. Públiku, sura hamutuk ho ha’u dúvida oituan kona-ba integridade atividade ensinu husi funsionáriu (liuliu oknum balun) nia atitude, públiku akompaña saida mak akontese durante ne’e.
Aktu imoral sira, husi krime seksuál husi profesór balun, bullying, nepotizmu iha rekrutamentu ba dosente no funsionáriu administrativu sira ho maneira fmiliarizmu, burokrasia administrativa, dezigualdade jéneru, aplika sistema komando, kontrola, bandu no ameasa estudante sira ne’ebé kritika, abuzu de podér inklui aktu oioin ne’ebé la tuir valór integridade iha atmosfera akadémiku nian.
Ha’u hein katak informasaun ne’e bele lee husi ema ne’ebé iha espiritu atu hadi’a futuru Timor-Leste nian, liu-liu makaer ukun, ativista, no estudante sira, no sura mós akademista sira.
Iha ne’e ha’u laiha intensaun atu defama instituisaun UNTL. Ha’u konvida ita hotu nia opiniaun, ha’u rekoñese buat sira ne’ebé mosu komplexu oituan, tanba ho razaun oioin, sai problema sistemik, karik mós sai eransa koloniál no rejime ne’ebé hada’et no influénsia ita-nia sosiedade akadémiku. Maibé ha’u fiar tanba iha lider, estrutura UNTL (parte retoria) agora daudauk halo servisu maka’as (Ezemplu diak ida mak promove Safe campus initiative no programa sira seluk ne;ebe liga prmosaun edukasaun direitus umanus), mezmu enfrenta dezafiu oioin maibé sei halo mudansa boot iha instituisaun akadémiku UNTL hodi hatuur fila fali integridade instituisaun bazeia ba valór Universidade UNTL.
Ida ne’e opiniaun pesoál, la reprezenta instituisaun ida, laiha intensaun atu hamonu no hafo’er instituisaun ne’ebé haktemin iha leten, maibé ha’u koko atu kolia sai “lia loos”. No labele lori lia wanhira le’e tia apiniaun ida nee. Atu taka hau nia ipiniaun ida ne’e, hau hakarak fahe liafuan murak ida ne’e atu inspira ita hotu “Have I now become your enemy by telling you the truth”? (Galatians 4:16) Sera que lia loos ne’ebé ha’u kolia sai halo Ita-Boot sai ha’u-nia inimigu?
Referensia
International Center for Academic Integrity [ICAI]. (2021). Retrieved from https://academicintegrity.org/images/pdfs/20019_ICAI-Fundamental-Values_R12.pdf
Tenpo Timor. (2022). SEII Koopera ho Parseiru Haforsa Prestasaun Hamutuk ba Igualdade. Retrieved from https://tempotimor.com/politika/11082-seii-koopera-ho-parseiru-haforsa-prestasaun-hamutuk-ba-igualdade
UNTL. (2023). Misaun, Vizaun no Valor UNTL. Retrieved from https://untl.edu.tl/pt/universidade/visao-missao-valores
Web Celso. (2023, January). Skandal iha institusaun akademia. Retrieved from https://webcelso.wordpress.com/2023/01/28/skandal-iha-institusaun-akademia/
Alumni UNTL (2023, January 20). Oinsa itaboot nia harekona-ba servisu profsor sira iha UNTL. (W. C. Team, Interviewer)